مجاز های حقیقی و حقیقت های مجازی

روزگار کرسی نشینی روزگار رابطه های دایره ای بود- همه دور کرسی می نشستند و دایره کامل می ساختند- چهره به چهره، رو به رو. اما در روزگار تلویزیون بینی رابطه ها نیم دایره ای شد- همه در نیم دایره در کنار هم رو به سوی قبله تلویزیون می نشستند، و صفحه تلویزیون نیمه گم شده آن دایره شکسته را بند می زد. اما در روزگار ما انگار رابطه ها نقطه ای شده است- فرد در برابر یک دستگاه تک نفره می نشیند، و به تنهایی به صفحه ای خیره می شود که دیگر بخشی از حریم خصوصی اوست، و اگر دیگری به آن سرک بکشد به حریم شخصی او تعرض کرده است. نسل تازه دستگاه های الکترونیکی مثل آی پد، آی پاد، آی فون، یا سایر کامپیوترهای کوچک تک نفره ابعاد فضای درونی ما و نیز الگوی رابطه ما را با دیگران تغییر داده است. این وسایل تازه تک نفره به دنیای ذهنی و شخصی ما امتدادی فیزیکی بخشیده است. پیشترها دنیای ذهنی و شخصی ما کاملاً درونی بود- فرد با اندیشه ها و خیالاتش خلوت می کرد، در خودش فرو می رفت، بی آنکه دیگری به آن جهان دسترسی داشته باشد. اما کامپیوترهای تک نفره فضای ذهنی و خصوصی ما را به بیرون مرزهای بدنی ما گسترش داده است: در اتوبوس یا قطار یا اتاق ات می نشینی و به صفحه ای کوچک خیره می شوی که جز تو کسی نمی بیند و نباید ببیند، و گوشی به گوش ساعتها به انواع موسیقی ها گوش می دهی، خبر می خوانی، فیلم می بینی، بدون آنکه فرد کناردست ات صدای بال مگسی از تو بشنود. به تنهایی می خندی، می گری، هیجان زده می شوی، و هزار و یک رنگ عاطفه بر پرده چهره ات می گذرد، و فرد کناردستی ات یکسره از آنچه در جهان تو می گذرد بی خبر می ماند. هر کس گوشی به گوش به صفحه تک نفره اش خیره است. این کامپیوترهای تک نفره به جهان ذهنی و خصوصی ما امتداد فیزیکی و بیرونی بخشیده است، و از یک حیث بر غنا و پیچیدگی آن افزوده است. اما از سوی دیگر، زمام جهان ذهنی و خصوصی ما را هم از انحصار ما بیرون کشیده است. کسانی به انواع شیوه های پیچیده و اندیشیده می کوشند که زمام ذهن تو را به این یا آن سوی خاص بکشند، و تو ناگزیر منفعلانه به کمندشان از این سو به آن سو می شوی. اکنون آنچه بر صفحه تک نفره می بینی یا در گوشی تک نفره می شنوی تا حدّ زیادی فضای ذهنی و شخصی تو را رنگ ویژه می زند. این کامپیوترهای تک نفره جهان درونی ما را فراخ کرده است، اما آیا لزوماً آن را عمیقتر و خلّاقانه تر هم کرده است؟ آیا مات زدگی طولانی ما در برابر این صفحه تک نفره از کنش گری خلّاق ما کم و بر کنش پذیری منفعلانه ما نمی افزاید؟ آیا غرق شدن در مدار رابطه ای که از من به این دستگاه تک نفره و از آن به من ختم می شود، بر ماهیت رابطه من با فرد کناردستی ام تأثیر منفی نمی گذارد؟ البته این دستگاههای تک نفره می تواند در محیط های غریبه عزیزان دوردست را به فضای خصوصی ما درآورد. مثلاً در سالن فرودگاه که در خیل مسافران ناآشنا به انتظار نشسته ای، می توانی با عزیزی که در اتاقش نشسته است، هم نشین شوی. اما بر سر اتاق نشیمن چه می آید؟ آیا من و فرد کناردستی ام رفته رفته دنیای مشترک مان را از دست نمی دهیم، و به عوض با کسان دیگری که از جهان ما غایب اند، دنیای مشترک نمی سازیم؟ پیشتر ما شبکه های رابطه مان را لاجرم با کسانی برقرار می کردیم که در حریم محیط فیزیکی ما دسترس پذیر بودند. مثلاً در اتاق نشیمن، افراد خانواده انواع روابط متقاطع و توبرتو را با یکدیگر به طور همزمان برقرار می کردند. اما امروز در اتاق نشیمن ارتباط من با افراد حاضر در اتاق تقریباً قطع است و در عوض هر کدام با مرکز یا شخصی رابطه داریم که از حریم فیزیکی محیط ما غایب است. کلاف درهم پیچیده رشته های داخل اتاق نشیمن یک به یک از هم گشوده می شود، و به رشته هایی موازی تبدیل می شود که از درون اتاق به افقهای ناپیدا امتداد می یابد. آیا ما رفته رفته از انسانهای واقعی اتاق نشیمن دور می شویم تا به موجودات مجازی یک اتاق مجازی نزدیک شویم؟